SOY Genel Bilgiler

Sağlık Okuryazarlığı Nedir?

Sağlık okuryazarlığı kavramı ilk olarak sağlık eğitimi alanında 1974’lü yıllarda tanımlanmış, ancak 1990’lı yıllara kadar pek fazla kullanılmamıştır. Bu dönemde sağlık okuryazarlığı; sadece bireyin sağlık bilgilerini okuma, anlama ve tıbbi talimatlara uyma yeteneği olarak tanımlanmıştır. Daha sonra 1990’lı yıllarda sağlık okuryazarlığı ile ilgili yeniden ve daha kapsamlı tanımlamalar yapılmıştır.1

Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlığın Teşviki ve Geliştirmesi Sözlüğünde yer alan tanıma göre sağlık okuryazarlığı, bireylerin kendi sağlığı ve toplum sağlığını iyileştirmek amacıyla, yaşam tarzı ve koşullarını değiştirmede gerekli bilgi, beceri, kendine güven düzeyine ulaşmasıdır.2

Sağlık okuryazarlığı temel okuryazarlık becerilerine ek olarak sağlık konuları hakkında bilgi gerektirir. Örneğin, kolesterol ve kan şekeri seviyelerini hesaplamak, ilaçları ölçmek ve beslenme etiketlerini anlamak gibi temel matematik becerilerine sahip olmayı da gerektirebilir.3

Sınırlı sağlık okuryazarlığı olan kişiler, genellikle bedene dair olarak bilgisizlikten ya da hastalığın doğası ve nedenleri hakkında yanlış bilgi sahibi olabilirler. Doğru bilgi olmadan, diyet ve egzersiz gibi faktörleri ve çeşitli sağlık sonuçları arasındaki ilişki anlaşılmayabilir. Tıp bilimi hızla ilerlerken, insanların okul yıllarında sağlık veya biyoloji hakkında öğrendikleri genellikle modası geçmiş veya tamamlanmamış bilgiler olarak hatırlanır.3

Rakamlarla Sağlık Okuryazarlığı

Araştırma sonucunda Türkiye’nin genel sağlık okuryazarlık indeksi 30,4 olarak bulunmuştur. Kategorik değerlendirmede toplumun %64,6’sının “yetersiz” (%24,5) veya “sorunlu” (%40,1) sağlık okuryazarlığı kategorilerinde olduğu saptanmıştır. Bu bulgu, yaklaşık 53 milyonluk Türkiye erişkin nüfusu göz önüne alındığında, yaklaşık 35 milyon kişinin “yetersiz” ve “sorunlu” sağlık okuryazarlığına sahip olduğuna işaret etmektedir.11

Okur yazarlık indeksine bağlı olarak Avrupa’da ve Türkiye’de acil servise başvuru oranlarını aşağıdaki grafikte görebilirsiniz.

Yetersiz Sağlık Okuryazarlığının Olumsuz Etkileri

Sınırlı/yetersiz sağlık okuryazarlığının kişi, toplum ve sağlık sistemi üzerinde birçok olumsuz etkisi vardır. Bunlar:4

Daha sağlıksız yaşam koşulları
Kronik hastalıklarla ilgili bilgi eksikliği (hipertansiyon, diyabet gibi hastalıklarda), verilen eğitimleri anlamada güçlük
Verilen tedaviye uymada güçlük (ilaç tedavisine, kontrollere uyum, vb.)
İlaç uygulama hatalarında artma
Sağlık harcamalarında artma

Sağlıklı bir toplum ve sürdürülebilir bir sağlık sistemi için sağlık okuryazarlığının geliştirilmesi büyük önem arz eder. Sağlık okuryazarlığının geliştirilmesi bir toplumun sağlık politikalarının esas hedeflerinden biri olması gerekir.4

Kimler Risk Altında?

Sağlık okuryazarlığı problemi yaşama olasılığı yüksek olan popülasyonlar; yaşlı yetişkinler, ırksal ve etnik azınlıklar, ilkokul mezunu kişiler, düşük gelir düzeyine sahip kişiler, ana diline hakim olmayanlar ve sağlık durumundan dolayı etkilenen kişilerdir. Eğitim, dil, kültür, kaynaklara erişim ve yaş kişinin sağlık okuryazarlığı becerilerini etkileyen faktörlerdir.7

Sağlık Okuryazarlığı Eğitimi

Araştırmalar sonucunda Türkiye’nin genel sağlık okuryazarlık indeksi 30,4 olarak bulunur. Kategorik değerlendirmede toplumun %64,6’sının “yetersiz” (%24,5) veya “sorunlu” (%40,1) sağlık okuryazarlığı kategorilerinde olduğu saptandı. Bu bulgu, yaklaşık 53 milyonluk Türkiye erişkin nüfusu göz önüne alındığında, yaklaşık 35 milyon kişinin “yetersiz” ve “sorunlu” sağlık okuryazarlığına sahip olduğuna işaret eder.

Bireyler yaşamlarının tüm alanlarında (iş, okul, ev, komşuluk ilişkileri vs), her yaşta, yaşadıkları sağlık/hastalık durumlarıyla ilgili doğru karar almak ve bilgili olmakla sorumludur. Anneler çocuklarının sağlık bakım yönetimi, yaşlılar reçeteli ilaçlarının doğru kullanımı, çalışanlar iş ortamının olası sağlık tehlikelerini bilme, gerekli önlemleri alma, tüm bireyler ise hastalık durumlarında doğru sağlık birimine başvurma, sağlık personeli tarafından verilen bilgileri anlama, değerlendirme, tedavi süreçlerinde riskleri-kazançları analiz etme, dozajları hesaplama gibi karmaşık tedavi kararlarıyla karşı karşıyadır.

Tüm bu durumlarda etkin bir sağlık bakımı ve yönetimi için bireylerin temel düzeyde sağlık okuryazarlığına sahip olması gerekir.4

Yaş ile Sağlık Okuryazarlığı İlişkisi

Yaş gruplarına göre okuryazarlık düzeyine bakıldığında 65 yaş ve üzeri grupta yaklaşık her iki yaşlıdan birinin okuryazarlık düzeyinin yetersiz olduğu dikkati çekmektedir. 45-54 yaş aralığında ise %50,8’lik bir kısmın sorunlu sağlık okuryazarlığa sahip olduğu görülmektedir. Bu oran tüm yaş grupları içinde en sorunlu yüzdeye sahiptir. Sağlık okuryazarlığı en yüksek düzeye sahip olan yaş grubu %20.8’lik seviyesi ile 35-44 yaş aralığı olduğu görülmektedir. Hemen ardından daha genç bir grup olan 25-34 yaş grubu %19,7 oranı ile en iyi sağlık okuryazarlığına sahip ikinci grup olarak dikkat çekmektedir. Henüz öğrenimine devam etmekte olan 15-24 yaş grubunun okuryazarlığı yeterli seviyede görünürken, gelişme potansiyeli en yüksek yaş aralığı olarak değerlendirilebilir.5

Eğitim Durumu ile Sağlık Okur Yazarlığı İlişkisi

Sağlık okuryazarlığı genel olarak bilgi bulma, anlama ve yorumlama gibi bilişsel becerilerle ilgili olduğu için eğitim düzeyi arttıkça artması beklenen bir sonuç olacaktır. Yapılan χ2 analizi sağlık okur-yazarlığı düzeyinin eğitim düzeyine göre farklılaştığını göstermiştir. Grafikte görüldüğü gibi genel olarak eğitim düzeyi düşük katılımcılarda sağlık okuryazarlığı düşük, eğitim düzeyi yüksek olanlarda yüksek bulunmuştur. Tabloda şaşırtan bir veri olarak Meslek Yüksekokulu’nun Üniversite ve üzeri eğitim seviyesini büyük bir farkla geride bırakarak %25 oranla en iyi sağlık okuryazarlığına sahip grup olduğu gösterilebilir. Benzer bir şekilde Üniversite düzeyinde sorunlu sağlık okuryazarlığı, Ortaokul düzeyini takip ederek %45,5 oranla ikinci sırada gelir.5

Genel Sağlık Durumu ile Sağlık Okuryazarlığı İlişkisi

Genel sağlık durumunu kötü olarak nitelendiren katılımcıların %91,7’sinin sağlık okuryazarlığı düzeyi yetersiz veya sorunlu olarak tespit edilirken genel sağlık durumunu mükemmel olarak tanımlayan katılımcıların %23,3’ünün sağlık okuryazarlık düzeyi sorunlu olarak tespit edilmiştir. Bireylerin kendi sağlıkları ile ilgili algıları ile okuryazarlık düzeyi arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir.5

Neden önemli?

National Assessment of Adult Literacy’e göre, Amerika’da yetişkinlerin sadece yüzde 12’si yeterli sağlık okuryazarlığına sahiptir. Başka bir deyişle, on yetişkinden yaklaşık dokuzu, sağlıklarını yönetmek ve hastalıkları önlemek için gerekli becerilere sahip olmayabilir. Yetişkinlerin % 14’ü (30 milyon kişi) temel sağlık okuryazarlığının altındadır. Bu yetişkinlerin %42’sini gelir durumu düşük insanlar oluştururken, %28’lik bir alanı da sağlık sigortasından mahrum olanları kapsamaktadır. Sağlık okuryazarlığı oranının düşmesi, yüksek sağlık maliyetleri ve sağlık hizmeti kullanımı azlığı ile ilişkilendirilmiştir.6

Sağlık Okuryazarlığını Geliştirmek İçin Neler Yapılmalı

Sağlık okuryazarlığı, bireylerin kendi sağlığı ve toplum sağlığını iyileştirmek amacıyla, yaşam tarzı ve koşullarını değiştirmede gerekli bilgi, beceri, kendine güven düzeyine ulaşmasıdır. Sağlık okuryazarlığı sadece okuma ile ilgili değildir. Zor sağlık koşullarını ve sorunlarını anlamakla da yakından ilgilidir. Sağlık hizmetlerinin bazen karmaşık ve kafa karıştırıcı algılanması yüzünden çok sayıda insan sağlık ve sağlık seçenekleri hakkında bilgi edinmekte zorlanır. Bu ortamda sınırlı sağlık okuryazarlığı, sağlığınıza dolaylı yoldan zarar verebilir. Talimatları anlamakta güçlük çekiyorsanız, bir sağlık sorununu yönetmek veya ilaçlarınızı doğru bir şekilde almakta zorluklara sebep yaşayabilirsiniz. Hastaneye daha fazla gidebilir, daha fazla sağlık hizmeti harcamasında bulunabilirsiniz. Doktorlar, hemşireler, eczacılar ve hastaneler hastaların sağlık bilgilerini daha iyi anlamalarına ve kullanmalarına yardımcı olmada rol oynayabilir. Bunların yanında siz de bireysel adımlar atabilirsiniz.8

Sağlık okuryazarlığınızı geliştirmek için:

Soru sormaktan çekinmeyin: doğru cevapları aldığınıza emin olun. Anlamazsanız daha fazla bilgi için hekiminize danışın. Soru sormak her zaman kolay olmayabilir ancak kendinize daha iyi bakmak için gerekli bilgileri doğru anlamanızı sağlar.
Tüm ilaçlarınızı bir sonraki doktor randevunuza getirin: Vitaminler ve bitkisel ilaçlar da dahil olmak üzere tüm ilaç ve takviyelerinizi doktorunuza danışarak kullanın.
Teknik terimleri anlamakta zorluk yaşıyorsanız, doktorunuzdan tercümesini isteyin: çalışmalar, hastaların genellikle doktorun ofisinden ayrıldıktan sonra ne yapacağına dair çok farklı fikirlere sahip olduklarını göstermektedir. Doktorunuzdan teknik terimleri daha basit bir dille anlatmasını istemek sizin en doğal hakkınız.
İlaç takibine yardımcı olacak yöntemler geliştirin: günlük rutin ilaç takibini yapmak her zaman kolay olmayabilir, bunun için kendinize ve yakınlarınıza bir kart veya hatırlatıcı not sistemi geliştirebilirsiniz.8
Acil servis yerine ilgili birime başvurun: Yapılan çalışmalara göre acil servise yapılan başvuruların %10 civarında çok acil, %50 civarında acil olmayan hasta olarak tasnif edildiği dikkat çekmektedir. Yaşanan rahatsızlığa göre ilgili birime başvuru yapmak hem kişi için hem de acil durumu olan diğer hastalar için daha faydalı olacaktır.9
Koruyucu sağlık hizmetlerinden yararlanın: Koruyucu sağlık hizmetleri, sağlığın korunması, hastalıkların önlenmesi için verilen hizmetler ile yapılan düzenlemeleri içerir. Bu hizmetler erken tanı, aşılama, ilaçla koruma, beslenme alışkanlıklarının bilinçlendirilmesi, sağlık eğitimi, aile planlaması gibi alanları kapsar. Koruyucu sağlık hizmetlerinden faydalanmak için çevrenizdeki hizmet alanlarını araştırabilirsiniz.
Kişisel sağlık sorumluluğu alın: Sağlık sorumluluğu, fiziksel, ruhsal, sosyal iyilik halinin korunması için bireyin üzerine düşen görevleri yerine getirmesidir. Sağlığın devamı için egzersiz, kilo kontrolü ve sigara içmemek gibi davranışları gerçekleştirerek ve sağlık ile ilgili kontrollerini zamanında yaptırarak ve hekimin tavsiyelerini uygulayarak daha iyi hissedebilir, daha az sağlık harcaması yaparsınız.10

Referenslar:

Nielsen-Bohlman L, Panzer AM, Kindig DA
Zaralı F, Dede Z. T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Sözlüğü. 1. Baskı, Ankara: Anıl Matbaacılık; 2011. p.10.
https://health.gov/communication/literacy/quickguide/factsbasic.htm#one
http://www.sagliksen.org.tr/cdn/uploads/gallery/pdf/8dcec50aa18c21cdaf86a2b33001a409.pdf
https://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/Sağlık%20Okur%20Yazarlığı.pdf
https://nces.ed.gov/pubs2001/2001534.pdf
https://health.gov/communication/literacy/quickguide/factsbasic.html
https://archive.ahrq.gov/news/columns/navigating-the-health-care-system/090710.html
http://www.kvakademi.org/giris/KPDData/userfiles/file/OktayBulten14.pdf
https://www.ejmanager.com/mnstemps/1/1-1445494881.pdf
http://www.sagliksen.org.tr/cdn/uploads/gallery/pdf/8dcec50aa18c21cdaf86a2b33001a409.pdf